MOSTOVIMA KROZ VJEKOVE
U istorijskim izvorima pominje se veliki broj mostova iz antičke epohe u Crnoj Gori, ali jedini za koji se pouzdano može tvrditi da potiče iz rimskog perioda i koji se okvirno vezuje za treći vijek je Most na Moštanici
Mreža antičkih puteva na teritoriji Crne Gore bila je vrlo gusta. Po teoriji profesora Pavla Mijovića, zasnovanoj na proučavanju antičkih izvora, rimska strategijska cesta koja je povezivala Epidaurum (Cavtat) i Skodru (Skadar) išla je pravcem duž obale, kroz Konavle i Sutorinsko polje do Prevlake, gdje se brodskim prevozom prebacivala na Lušticu, zatim obodom Grbaljskog polja nastavljala za Budvu i preko Paštrovića, Bara i Ulcinja vodila u Skadar. Drugi krak te ceste zalazio je u unutrašnjost, preko Riječana, Nikšićkog polja i doline rijeke Zete, preko basena Skadarskog jezera dolazio do Skadra. Ključna karika na tim cestama bili su mostovi. Rimsku civilizaciju obilježavaju inžinjerske građevine, putevi, mostovi, akvedukti. Njihovom izgradnjom obezbjeđivalo se jedinstvo ogromnih teritorija imperije. Gradila ih je vojska, ali su bili i prvi na udaru tokom vojnih osvajanja. Rimski mostovi, koje odlikuje praktičnost, preciznost, monumentalnost i trajnost, ostali su trajan izvor u razvoju mostogradnje. Izvjesno je da su ostaci ovih mostova predstavljali osnovu za gradnju novih u kasnijim razdobljima.
U okviru kulturne baštine mostovi pripadaju inžinjerskoj grupi građevina, čiji je karakter i izgled, prije svega, određen funkcijom. Bez obzira na to, neki predstavljaju grandiozna arhitektonska ostvarenja i istovremeno svjedoče o prostornom uređenju zemlje, razvijenosti gradova i stepenu funkcionisanja cjeline prostora, odnosno predstavljaju dokaz određene civilizacije. Uprkos nemirnom toku istorije na ovim prostorima i prirodnim rizicima, u Crnoj Gori sačuvao se relativno veliki broj mostova iz svih istorijskih perioda. Međutim, njihov značaj u sklopu arhitektonske baštine nije bio dovoljno prepoznat pa ih svega sedam uživa status kulturnog dobra.
Antička epoha
U istorijskim izvorima pominje se veliki broj mostova iz antičke epohe u Crnoj Gori, ali jedini za koji se pouzdano može tvrditi da potiče iz rimskog perioda i koji se okvirno vezuje za treći vijek je Most na Moštanici. Pod zaštitom države je od 1947. godine i na prvom je spisku od 212 zaštićenih spomenika kulture, koji je po nalogu Ministarstva prosvjete NRCG sačinio Narodni muzej. Potom, Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture i prirodnih rijetkosti 1957. godine donosi Rješenje o stavljanju pod zaštitu Moštanice – mosta i ostataka starog naselja kod Nikšića. U okolini mosta raniji istraživači istorijskog razvoja Nikšića tražili su nukleus antičkog grada. Prema arheološkim nalazima, pretpostavlja se da se na ovoj lokaciji još od rimskog perioda nalazilo naselje koje je egzistiralo i u srednjem vijeku. Slobodan Raičević u knjizi "Spomenici u staroj župi Onogošt" navodi da se na lokalitetu seoske crkve i mjesnog groblja nalazilo oko stotinjak starih nadgrobnjaka, i to 70 sanduka u obliku niskog sanduka, sedam je u obliku visokog sanduka bez postolja, 15 u obliku stuba i dva sljemenjaka. Stećci sa ovog lokaliteta upotrebljavani su kao građevinski materijal za seosku crkvu i most. Dio stećaka ukrašen je klesanim ukrasom u vidutordirane vrpce, lozica sa listićima i cvjetovima, rozeta, arkada, krstova, krstova sa tri kraka, polumjeseca, a od scena primijećena je predstava kola i lov na jelena. Na osnovu raspoložive literature saznajemo da su sve do kraja XIX vijeka postojali jasno uočljivi ostaci urbane strukture Moštanice.
Pozajmljena rijeka
Most na Moštanici lociran je šest km jugozapadno od Nikšića. Izvor rijeke Moštanice potopilo je vještačko jezero Krupac, napravljeno kao akumulacija za potrebe HE Perućica prije više od pola vijeka. Tako Most na Moštanici dobije svoju rijeku jedino kada dođe do prelivanja vode iz akumulacije Krupac. Most je nekoliko puta rušen i obnavljan, a pretpostavlja se da su sve nadgradnje i popravke mosta rađene tako da se sačuva njegov prvobitni izgled. Posljednje veliko oštećenje pretrpio je u Drugom svjetskom ratu. Na inicijativu Zavoda za zaštitu spomenika, po planovima i uz nadzor arhitekte Đorđija Minjevića, izvedena je 1957. godine uspješna restauracija mosta.
(Kompletan tekst pročitajte u štampanom izdanju časopisa RENOME br. 6.)
Piše: Tijana Samardžić, istoričarka umjetnosti
Fotografije: Dokumentacija Uprave za zaštitu kulturnih dobara
